مقدمه

آوا شناسی از شاخه‌های اصلی علم زبانشناسی است که به بررسی و مطالعه‌ی صداهای موجود در زبان می‌پردازد. پیشینه‌ی مطالعه‌ی اصوات به بیش از 1300 سال پیش برمی‌گردد. در طی قرون گذشته جنبه‌های مختلفی از زبان بشر بر محققان و دانشمندان آشکار شده و رفته رفته علم آواشناسی را به تکامل رسانده. در این مقاله قصد داریم اصوات موجود در زبان انگلیسی را از جنبه‌ی آوا شناسی مورد بررسی قرار داده و در مورد این اصوات مطالب مفیدی را یاد بگیریم. لازم به ذکر است که مطالب ذکر شده در این این مقاله منحصراً مرتبط به زبان انگلیسی است و ممکن است برخی از نکات ذکر شده در اینجا در مورد برخی از دیگر زبان‌ها صدق نکنند.

 به طور کل علم آوا شناسی از سه جنبه به مطالعه‌ی اصوات می‌پردازد:

 Articulatory phonetics: چگونگی تولید اصوات را مورد بررسی قرار می‌دهد.

 Acoustic phonetics: خواص فیزیکی اصوات در محیط (از زمان تولید تا قبل از زمان شنیده شدن توسط مخاطب) را مورد بررسی قرار می‌دهد.

Auditory phonetics: اصوات را آنگونه که توسط مخاطب شنیده می‌شوند، مورد بررسی قرار می‌دهد.

پیش از آنکه به توضیح هر یک از این مطالب بپردازیم بهتر است ابتدا با صداهای زبان انگلیسی آشنا شویم. در جدول زیر تمام صداهای موجود در زبان انگلیسی آورده شده‌اند. همچنین یک لغت ساده به منظور درک بهتر نحوه‌ی تلفظ هر صدا آورده شده است. قسمتی که در هر لغت به شکل پررنگ دیده می‌شود نشان دهنده‌ی صدای مد نظر است.

نکته: رایج ترین سیستم آوایی در دنیا  International Phonetic Alphabet است که تمام اصوات موجود در هر زبان را می‌توانید در آن پیدا کنید. در مورد اصوات زبان انگلیسی باید بدانید که برخی از این اصوات در دیگر سیستم‌های آوایی به شکلی متفاوت از آنچه که در جدول فوق مشاهده می‌کنید، نشان داده می‌شوند. این اصوات به همراه متغیری که در سیستم‌های زبانی دیگر به جای آنها به کار می‌روند را در زیر می‌بینید:

Articulatory phonetics

در آوا شناسی تولیدی، همانطور که گفته شد، اصوات از نظر نحوه‌ی تولید مورد بررسی قرار می‌گیرند. جریان هوا از داخل ریه‌ها به وسیله‌ی حنجره رو به بالا آمده و به نای می‌رسد. داخل حنجره تارهای صوتی قرار دارند. هنگام تولید یک صدا، تارهای صوتی ممکن است در دو وضعیت متفاوت قرار بگیرند. ممکن است تارهای صوتی از یکدیگر فاصله گرفته و جریان هوا بدون ایجاد هیچگونه لرزشی وارد دهان بشود. صداهایی که از این طریق تولید می‌شوند صامت یا voiceless نامیده می‌شوند. در حالت دوم تارهای صوتی هنگام عبور جریان هوا می‌لرزند. این لرزش ممکن است از ابتدا تا انتهای تولید یک صوت طول بکشد و یا فقط در یک مرحله از تولید یک صوت ( ابتدا یا انتها) اتفاق بیفتد. به صداهایی که هنگام تولید آن‌ها تارهای صورت دُچار لرزش جزیی یا کلی می‌شوند، اصوات voiced یا با صدا گفته می‌شود.

قبل از اینکه این موضوع را بیشتر مورد بررسی قرار دهیم، ذکر یک نکته ضروری به نظر می‌رسد. اگر از یک زبان آموز معمولی بپرسید که حروف به چند دسته تقسیم می‌شوند، به شما خواهد گفت که به دو دسته‌ی vowel  یا باصدا و consonant یا بی صدا تقسیم می‌شوند. اشتباهی که اکثر زبان‌آموزان مرتکب می‌شوند این است که صداهای voiceless را با consonant و voiced را با vowel برابر می‌دانند. در واقع صداهای voiced  و voiceless هر دو زیر مجموعه‌ی consonant ها هستند. فرق اصلی حروف vowel و consonant در این است که هنگام تولید vowel ها تارهای صوتی از ابتدا تا انتهای تولید صدا، پیوسته می‌لرزند. اما در مورد consonant ها این نکته صدق نمی‌کند. هنگام تولید برخی از consonant ها تارهای صوتی در هیچ‌ یک از مراحل تولید نمی‌لرزند. این صدا ها را voiceless و یا بهتر است بگوییم voiceless consonants می‌گوییم. اما گروهی از consonant ها هستند که در هنگام تولید آن‌ها، تارهای صوتی می‌لرزند. اما این لرزش تنها در یک مرحله از تولید این صداها اتفاق می‌افتد، ( یا تنها در ابتدای تولید صدا، و یا تنها در انتهای تولید آن صدا) . بنابراین فرق بین حروف voiced با حروف vowel در این است که در جریان تولید vowel ها، تارهای صوتی از ابتدا تا پایان تولید صدا می‌لرزند. اما در جریان تولید voiced ها تارهای صوتی تنها در ابتدا یا پایان تولید صدا می‌لرزند.

برای درک بهتر تفاوت بینvowel  و consonant ها و همچنین voiced consonant ها و voiceless consonant ها تنها کافی است یک کار ساده انجام دهید. حنجره‌ی شما در قسمت فوقانی گلو و انتهای چانه قرار دارد. این قسمت در انگلیسی Adam’s apple نامیده می‌شود که در آقایان برجسته‌تر است.  در تصویر زیر این قسمت را برای شما مشخص کرده‌ایم.

اگر نُک یکی از انگشتان خود را برروی این قسمت بگذارید و صدای E  را بصورت پیوسته تکرار کنید (e-e-e-e-e-e-e-e)، متوجه لرزش تارهای صوتی می‌شوید. این لرزش پیوسته بوده و تا زمانیکه شما این صدا را تولید می‌کنید، تارهای صوتی به صورت پیوسته می‌لرزند.  در زبان انگلیسی پنج حرف با صدا وجود دارند که عبارتند از /a, e, o, I, u/. حال اگر /h/ و را بصورت پیوسته تولید کنید، متوجه می‌شوید که تارهای صوتی هیچ‌گونه لرزشی ندارند. پس صدای /h/ یک مصوت یا consonant است. بجز پنج حرف باصدایی که ذکر کردیم، مابقی حرف انگلیسی جزو consonant ها هستند. صدای /h/ یک voiceless consonant است. یعنی در تمام مراحل تولید این صدا، تارهای صوتی هیچ گونه لرزشی ندارند. اگر مجدداً نُک انگشت خود را برروی حجنره‌ی خود قرار دهید و پیوسته صدای /r/ را تکرار کنید، متوجه می‌شوید که تارهای صوتی شما می‌لرزند. اما این لرزش فقط چند صدم ثانیه طول می‌کشد و پیوسته نیست. شکل زیر به درک بهتر وضعیت تارهای صوتی در زمان تولید اصوات مختلف کمک می‌کند.

حال که تفاوت بین vowel و consonant ها را متوجه شدیم، بهتر است voiced consonant ها و voiceless consonant ها را هم از هم تشخیص دهیم.

Voiceless consonant ها عبارتند از:

/ h – f – θ – s -ʃ – k – t – tʃ – p /

Voiced consonant ها عبارتند از:

/ b – d – g – dʒ – l – m – n – r – v – ŋ – ð- z – ʒ – w – j /

articulatory phonetics یا همان آوا شناسی تولیدی از دو جنبه مورد بررسی قرار می‌گیرد. مکان تولید صدا(place of articulation)  و نحوه‌ی تولید آن (manner of articulation). در مورد اول به قسمتی از دهان که صدای مورد نظر در آنجا تولید می‌شود می‌پردازیم. در مورد دوم نیز فعل و انفعالاتی که هنگام تولید یک صدا رخ می‌دهد را بررسی می‌کنیم.

Place of articulation

 در حالت کلی هنگام تولید یک صدا، مقداری از هوای داخل ریه به سمت گلو حرکت کرده و در نهایت از راه دهان یا بینی خارج می‌شود اما قبل از خارج شدن توسط اندام‌هایی مانند زبان، لب، و یا دندان تغییراتی بر روی جریان و یا مسیر آن صورت می‌گیرید که در نهایت به تولید صدای مد نظر می‌انجامد. با این مقدمه به طبقه بندی صداها با توجه به مکان تولید آن‌ها می‌پردازیم ، اما قبل از آن بهتر است اندام‌هایی که در تولید اصوات نقش دارند را بشناسیم. در تصویر زیر این اندام‌ها برای شما مشخص گردیده‌اند.

Bilabials

 صداهای دولبی، به اصواتی گفته می‌شود که برای تولید آن‌ها شخص از هر دو لب خود استفاده می‌کند. صداهایی که به واسطه‌ی استفاده از هر دو لب تولید می‌شوند عبارتند از:

/ p – b – m – w /

Labiodentals

صداهای لبی دندانی، به اصواتی اشاره دارد که در تولید آن‌ها دندان‌های بالایی و لب پایین با هم تماس پیدا می‌کنند. این صداها عبارتند از:

/ f – v /

Dentals

 صداهای دندانی، به اصواتی گفته می‌شود که به واسطه‌ی تماس نُک زبان با دندان‌های بالایی تولید می‌شوند. صداهای دندانی عبارتند از:

/ θ – ð /

Alveolars

 صداهایی که به واسطه‌ی تماس بین قسمت جلویی زبان با قسمت جلویی سقف دهان تولید می‌شوند. صداهایی که از این طریق تولید می‌شوند عبارتند از:

/ t – d – s – z – n /

Palatals

 سقف دهان ما palate نامیده می‌شود. در جلوی palate ، قسمت سختی قرار دارد که به آن alveolar ridge می‌گوییم. همچنین قسمت انتحایی palate که بسیار نرم است، uvula نامیده می‌شود. صداهای palatal به صداهایی گفته می‌شود که به واسطه‌ی تماس زبان با سقف دهان یا همان palate تولید می‌شوند. این صدا‌ها عبارتند از:

/ ʃ – tʃ – dʒ – ʒ – j /

Velars

 همانطور که گفتیم، قسمت انتهایی palate که نرم تر است uvula یا velum نام دارد. صداهایی که در این قسمت تولید می‌شوند velar نام دارند. velar ها عبارتند از:

/ k – g – ŋ /

Glottal

 فضای مابین تارهای صوتی glottis نام دارد. وقتیکه glottis باز میشود، تارهای صوتی بدون حرکت مانده و جریان هوا بدون هیچگونه انسدادی از گلو وارد دهان میشود. تنها صدایی که در زبان انگلیسی از این طریق تولید میشود، صدای /h/ است.

Manner of articulation

 همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم، اصوات از جنبه‌ی نحوه‌ی تولید هم قابل بررسی هستند. در اینجا صداها براساس نحوه‌ی شکل گیری، وضعیت تارهای صوتی، و تغییراتی که در جریای هوای داخل گلو و دهان صورت می‌گیرد، دسته بندی می‌شوند. باید به یاد داشته باشید که صدا‌ها اگر براساس مکان تولیدشان طبقه بندی شده باشند، با یک یا چند صدای دیگر یکسان هستند. به عنوان مثال، اصوات / t- d-n s- z/ همگی جزو صداهای palatal هستند. اما هنگامی که این اصوات را بر طبق نحوه‌ی تولیدشان طبقه بندی می‌کنیم، لزوماً در همان گروه قرار نمی‌گیرند و با صداهای دیگری همگروه می‌شوند.

Stops

 اصواتی که در زمان تولید آن‌ها، جریان هوا در داخل گلو و یا دهان برای مدت بسیار کوتاهی بند ‌آمده و سپس آزاد می‌شود، stops نامیده می‌شوند. stop ها عبارتند از:

/ p – b- t- d – k- g /

Fricatives

 صداهای سایشی یا fricative ها به صداهایی گفته می‌شود که هنگام تولید آن‌ها، مسیر هوای داخل دهان تا حد زیادی (اما نه کاملاً) مسدود شده، وهوا از یک یا چند نقطه‌ی کوچک در بین دندان‌ و لب‌ها خارج می‌شود و در نتیجه هنگام خارج شدن صدای سایشی تولید می‌شود. صداهای fricative عبارتند از:

/ f – v – θ – ð – s – z – ʃ – ʒ – h /

Affricates

صداهای affricate ادغامی از صداهای stop و fricative هستند. هنگام تولید affricate ها جریان هوا ابتدا بطور کامل مسدود شده و سپس به یکباره آزاد می‌شود. affricate ها عبارتند از:

/ tʃ – dʒ/

Nasals

 بیشتر صداها از طریق دهان تولید می‌شوند. اما صداهای nasal به واسطه‌ی خروج جریان هوا از طریق بینی شکل می‌گیرند. هنگام تولید این صداها دهان بسته و قسمت انتهایی سقف دهان یا همان velum پایین می‌آید و در نتیجه جریان هوا از راه بینی خارج می‌شود. در زبان انگلیسی 3 صدای nasal وجود دارند که عبارتند از:

/ m – n – ŋ /

Liquids

 صداهایی که هنگام تولید آن‌ها زبان با سقف دهان تماس پیدا کرده وجریان هوا را تقریباً مسدود می‌کند liquid نام دارند. هنگام تولید liquid ها جریان هوا از هر دو طرف زبان عبور کرده و از دهان خارج می‌شود. Liquid ها عبارتند از:

/ l – r /

Glides

 یکی از تفاوت‌های اصلی consonant ها و vowel ها، حالت زبان است. در واقع هنگام تولید vowel ها زبان حالت خاصی به خود می‌گیرد که این حالت در هنگام تولید consonant ها تغییر می‌کند. در زبان انگلیسی دو consonant وجود دارند که هنگام تولید آن‌ها، زبان در حالت تولید vowel ها قرار دارد. به همین خاطر این دو صدا را glide یا semi-vowel هم می‌گویند. نکته‌ی مهم در مورد semi-vowel ها این است که گاهاً مانند vowel ها سیلاب ساز می‌شوند. این صدا‌ها عبارتند از:

/ w – j /

نکته‌: هنگام تولید اکثر صداها، اندام‌های تولیدی مثل لب‌ها، زبان، و دندان‌ها از یکدیگر فاصله می‌گیرند. به عنوان مثال، هنگام تولید صدای /p/ لب‌ها از یکدیگر دور می‌شوند. اما چهار صدا در زبان انگلیسی وجود دارند که هنگام تولید آنها، اندام‌های درگیر به هم دیگر نزدیک میشوند. بنابراین آنها را approximants یعنی “نزدیک شونده‌ها” می‌نامند. این صداها عبارتند از:

/ l – r – w – j /

نکته: در برخی از گویش‌های زبان انگلیسی، افراد حروفی مانند /h/ و /t/ را در برخی کلمات به گونه‌ایی متفاوت تلفظ می‌کنند. وقتی کلمه‌ایی به “en” یا “on” ختم شود و قبل از /e/ یا /o/ حرف /t/ قرار گرفته باشد، /t/ به شکل متفاوتی تلفظ میشود. به عنوان مثال  کلماتی مانند (kitten, mitten, cotton, rotten) همگی به “ten” یا “ton” ختم میشوند. اکثر افراد ( مخصوصا ساکنین اسکاتلند و نیویورک) حرف/t/  را تلفظ نمی‌کنند. این امر باعث میشود که جریان هوا برای چند صدم ثانیه در حنجره مسدود شود و لغات فوق به شکل زیر شنیده شوند:

این پدیده را در زبانشناسی glottal closure یا glottal stop می‌نامند. زیرا همانطور که اشاره کردیم جریان هوا در حنجره مسدود می‌شود.در زبان انگلیسی این پدیده بیشتر در مورد /t/  و گاهاً در مورد صدای /h/ صدق می‌کند. glottal stop را با علامت / ʔ/  نشان می‌دهیم. بنابراین تلفظ واژه‌ی kitten ممکن است به شکل  /kiʔn/ نشان داده شود.

نکته: در موارد دیگر /t/ حذف نمی‌شود، اما افراد به جای آن صدای /d/ را بکار می‌برند. اگر بخواهیم از نظر آوا شناسی این پدیده را بررسی کنیم می‌توانیم بگوییم که یک stop یعنی /d/ به جای یک stop دیگر یعنی /t/ بکار می‌رود. اصلی‌ترین دلیل برای جایگزین کردین یک صدا با صدای دیگر راحتی در هنگام صحبت کردن است. هنگامی که صدای /d/ جایگزین صدای  /t/  میشود، می‌گوییم /t/ flat شده است. در آواشناسی هر گاه صدای /t/ flat شده باشد آن را با علامت /D/ و یا /ɾ/  نشان می‌دهیم. جدول زیرخصوصیات consonant ها را ازلحاظ مکان و نحوه‌ی تولید نشان می‌دهد. به یاد داشته باشید که علامت (+V) به معنای voiced بودن یک صدا و علامت (-V) به معنای voiceless بودن یک صدا است.

Vowels

اکنون می‌توانیم به بررسی vowel ها بپردازیم. همانطور که قبلاً اشاره کردیم، در جریان تولید vowel ها تارهای صوتی بطور مداوم در حال لرزیدن هستند. بنابراین vowel ها را نمی‌توان از جنبه‌ی وضعیت تارهای صوتی بررسی کرد. برای درک تفاوت بین vowel ها بیشترحالت زبان و تا حدی حالت لب‌ها و فک مورد بررسی قرار می‌گیرد.

حالت زبان

 در شرایط عادی که شخص صحبت نمی‌کند زبان در کف فک قرار دارد. هنگام تولید بعضی از vowel ها حالت زبان در همین شرایط باقی می‌ماند. یعنی نه بالاتر از سطح معمولی می‌رود و نه پایین تر می‌آید. به عنوان مثال هنگام تولید صدای /ɒ/ زبان از حالت عادی خارج نمی‌شود. هنگام تولید دیگرvowel ها زبان در حالتی بالاتر یا پایین تر از حالت عادی قرار می‌گیرد. به عنوان مثال هنگام تولید صدای /i:/ قسمت انتهایی زبان از حالت عادی بالاتر می‌رود. همچنین برای تولید صدای /ɑ:/  موقعیت زبان از حالت عادی خارج شده و در موقعیت پایین‌تری قرار می‌گیرد. بنابراین زبان هنگام تولید vowel ها در یکی از سه حالت زیر قرار دارد:

{high – mid – low}

همچنین، بسته به صدایی که شخص قصد تولید آن را دارد، ممکن است آن صدا درجلو، عقب، و یا مرکز دهان تولید شود. به عنوان مثال، صدای /i:/ در قسمت جلویی زبان تولید می‌شود. صدای /ɒ/ در وسط دهان و صدای /u:/ درعقب دهان تولید می‌شود. پس vowel ها در یکی از سه مکان زیر تولید می‌شوند:

{front – central – back}

طبق آنچه که گفته شد، vowel ها را از نظر مکان تولید به شکل زیر دسته بندی میکنیم.

/ Front wolves:  / i: – ɪ – e – ɛ – æ 

 / central vowels: / ə – ʌ – ɒ

 / :Back vowels: / u: – ʊ – ɔ – ɔ: – ɑ

همچنین، از جنبه‌ی حالت زبان، می‌توانیم vowel ها را به شکل زیر دسته بندی کنیم:

/ High vowels: / i: – ɪ – u: – ʊ 

/ Mid vowels: / e – ɛ – ə – ʌ – ɔ: – ɔ 

/ Low vowels: / æ – ɑ: – ɒ 

تصویر زیربه درک بهتر مشخصات vowel ها را کمک می‌کند.

نکته: در برخی منابع آواشناسی ممکن است به جای علائم فوق علائم دیگری ببینید. جدول زیر به شما کمک می‌کند شکل متغییر این علائم را بخاطر بسپارید.

نوع دیگری از vowel ها وجود دارند که از ترکیب دو vowel ساخته می‌شوند. به عنوان مثال، از ترکیب دو صدای / ɔ/  و / ɪ/ صدای /ɔɪ/ بدست می‌آید که در لغاتی مانند boy و toy شنیده می‌شود. به این صداها diphthongs گفته می‌شود. در جدول زیر diphthong های موجود در زبان انگلیسی به همراه چند لغت برای نمونه آورده شده‌اند.

سخن پایانی

 آنچه که در این مقاله به شما ارایه دادیم، مقدمه‌ایی جامع از آواشناسی بود. مباحث مربوط به آوا شناسی محدود به مطالب این صفحه نمی‌شود. در آینده مطالب دیگری نیزدر رابطه با مبحث آوا شناسی تقدیم شما خواهیم کرد تا دانش خود را در این زمینه ارتقاء دهید. پس از یادگیری این مطلب می‌توانید یادگیری واج شناسی را هم شروع کرده و از ظرافت‌های زیبای علم زبانشناسی بیشتر لذت ببرید.